Ngôi đền truyền kỳ về tình yêu và vệ quốc ở Xứ Nghệ

THƯỢNG THỌ

NGÔI ĐỀN TRUYỀN KỲ VỀ TÌNH YÊU VÀ VỆ QUỐC

*-*-*-*-*

NGÔI ĐỀN VỆ QUỐC:

Đền Thượng Thọ, còn được biết đến là đền thờ Quan Phó Sứ, là nơi phối thờ:

+ Quốc Tổ: Lạc Long Quân

+ Quốc Mẫu: Âu Cơ

+ Uy Minh Vương Lý Nhật Quang (đền Quả Sơn)

+ Thánh Mẫu Liễu Hạnh (đền Bà Chúa)

+ Bản cảnh thành hoàng: Cao Sơn, Cao Các, Bạch Sơn, Minh Lang, Nguyễn Giản, Nguyễn Sài, Nguyễn Tấu…

+ Ngài Trác quận công Nguyễn Hữu Khầm

+ Ngài Phó sứ Đại Việt Nguyễn Tiến Tài

+ Ngài Phó sứ sơn phòng Nghệ An tỉnh Nguyễn Tài Tuyển

+ Chư vị anh hùng, liệt sỹ, người có công với xã tắc

NGÔI ĐỀN TÌNH YÊU:

1. Tình yêu Quốc Tổ và Quốc Mẫu: Lạc Long Quân & Âu Cơ

Ngày xưa, ở miền đất Lạc Việt có một vị thần tên là Lạc Long Quân. Thần mình rồng, thường ở dưới nước, thỉnh thoảng lên sống trên cạn, sức khoẻ vô địch, có nhiều phép lạ.

Bấy giờ, ở vùng núi cao có nàng Âu Cơ xinh đẹp tuyệt trần, nghe vùng đất Lạc Việt có nhiều hoa thơm cỏ lạ bèn tìm đến thăm. Hai người gặp nhau, kết thành vợ chồng.

Ít lâu sau, Âu Cơ có mang. Đến kì sinh, chuyện thật lạ, nàng sinh ra cái bọc trăm trứng. Trăm trứng nở ra một trăm người con hồng hào, đẹp đẽ lạ thường. Đàn con lớn nhanh như thổi, mặt mũi khôi ngô, khoẻ mạnh như thần.

Sống với nhau được ít lâu, Lạc Long Quân bàn với vợ:

– Ta vốn nòi rồng ở miền nước thẳm, nàng là dòng tiên ở chốn non cao. Kẻ trên cạn, người dưới nước, tập quán khác nhau, khó mà ở cùng nhau lâu dài được. Nay ta đem năm mươi con xuống biển, nàng đưa năm mươi con lên núi, chia nhau cai quản các phương, khi có việc thì giúp đỡ lẫn nhau, đừng quên lời hẹn.

Một trăm người con của Lạc Long Quân và Âu Cơ sau này trở thành tổ tiên của người Việt. Người con trưởng theo Âu Cơ được tôn lên làm vua, lấy hiệu là Hùng Vương, đóng đô ở đất Phong Châu, đặt tên nước là Văn Lang. Con trai vua gọi là Lang, con gái vua gọi là Mị Nương; khi cha mất thì ngôi được truyền cho con trưởng, mười mấy đời truyền nối ngôi vua đều lấy hiệu là Hùng Vương, không hề thay đổi.

Cũng bởi sự tích này mà về sau, người Việt ta thường tự hào xưng là con Rồng cháu Tiên và thân mật gọi nhau là đồng bào.

2. Tình yêu Trác quận công Nguyễn Hữu Khầm và nàng tiểu thư họ Phan

Chàng là Nguyễn Hữu Khầm (1444-1526) dòng dõi hoàng tộc Lý Bát Đế, quan nhất phẩm, hàng Tứ trụ triều đình, được ban kim bài miễn tử, chức Đặc tiến kim tử Vinh lộc đại phu, Thượng quốc trụ, Binh bộ thượng thư. Ngài được vua Lê yêu mến, chúa Trịnh tin dùng, cử đi Sứ ở Trung Hoa, hợp ý Chúa. Khi về được ban tước Nam, được phép ra vào điện phủ thân cận bên Chúa. Mọi việc trong thiên hạ được Chúa cho quyền giải quyết, rất hợp với lòng người.

Chúa thượng đặc biệt cử ông đi đốc thúc nhân dân xây dựng Linh từ điện vũ thờ Thượng đẳng Hộ quốc đại vương, tức là Uy minh vương Lý Nhật Quang, tục gọi là đền Mượu hay đền Quả Sơn, ở xã Bạch Đường, huyện Nam Đường, phủ Anh Đô, nay là xã Bồi Sơn, tỉnh Nghệ An. Trong khi lưu lại tại đây, Chàng đã gặp tiểu thư con gái Tù trưởng họ Phan, bán trầu cau trước cổng đền và đã nên duyên đôi lứa.

Nàng là người được sinh hạ tại thôn Thượng Thọ. Chàng và Nàng đã đưa nhau về quê hương Thượng Thọ, xây tổ ấm và lập nên dòng họ Nguyễn Hữu tại xã Thanh Văn, nay là xã Đại Đồng.

Khi chuyển thế, Chàng đã mãi mãi ở lại quê hương của Nàng là thôn Thượng Thọ, nay là thôn Văn Thượng. Ngày nay, con cháu phụng thờ Ngài tại Công viên tưởng niệm và lăng mộ Trác quận công Nguyễn Hữu Khầm, xứ Giếng Đá, thôn Văn Thượng, xã Đại Đồng và đền thờ Ngài nằm ở thôn Cẩm Thái, xã Đại Đồng.

3. Tình yêu của Phó sứ Nguyễn Tiến Tài và người con gái Thượng Thọ

Sau khi đi được vua Lê chúa Trịnh cử đi Sứ sang nhà Thanh ở Trung Hoa và lập được đại công, Ngài đã đi thuyền trở về bái Tổ là Trác quận công Nguyễn Hữu Khầm ở thôn Thượng Thọ. Tại đây, Ngài đã gặp và nên duyên cùng con gái ngài Bản cảnh thành hoàng làng Thượng Thọ là Nguyễn Tấu. Đôi uyên ương đã xây tổ ấm và phát triển hơn nữa chi họ Nguyễn Hữu tại làng Thượng Thọ, sau này di cư về làng Cẩm Hương và làng Thái Bình, nay sáp nhập thành thôn Cẩm Thái, xã Đại Đồng.

4. Tình yêu của những đôi trai gái thời hiện đại:

Đền Thượng Thọ là nơi gặp gỡ, trao duyên, thề nguyền của những cặp đôi nam thanh, nữ tú yêu nhau. Các cặp vợ chồng hiếm muộn con cái hoặc cầu đinh cũng đến đây để được ban phúc.

ĐỀN THƯỢNG THỌ HAY ĐỀN THỜ QUAN PHÓ SỨ:

Đây là ngôi đền thờ 2 quan phó sứ:

1. Phó sứ Nhà nước Đại Việt nhà Hậu Lê, Tiến sỹ Quốc tử giám Nguyễn Tiến Tài (1642-1697):

Cụ Nguyễn Tiến Tài sinh năm 1642 tại làng Thổ Hào, xã Nhân Thành, phủ Đức Quang, nay là Bích Triều, tỉnh Nghệ An.

Năm 23 tuổi ông đậu Tiến sĩ khoa Giáp Thìn năm Cảnh Trị 2 đời vua Lê Huyền Tông (1664). 

Đại Việt sử ký toàn thư chép: Sau khi đỗ đại khoa, năm Cảnh Trị thứ 3 (1665) Cụ được thăng làm Đô đài ngự sử, Đặc tiến Kim tử Vinh lộc đại phu, Đô tri tham chính tự khanh, thăng Công bộ, Hộ bộ Tả thị lang. Đời Lê Hy Tông, năm 1693, ông đi Sứ sang nhà Thanh lập được đại công. Năm Chính Hòa thứ 18 (1697), ông mất.

Chúa Trịnh ban tặng Tả thị lang bộ Hộ, ban thụy Chất Trực, tước Tử, được phong Phúc thần, phong tặng Triều đại phu, Hải Dương đẳng xứ Tán trị Thừa chính ty Tham chính, Cửu Giám nam.

Tên tuổi ông được khắc trên bia đá ở Văn miếu Quốc tử giám Hà Nội. Các sách Hán Nôm cổ như Lịch triều đăng khoa lục, Liệt huyện đăng khoa lục đều ghi chép hành trạng của ông.

Dân xã lập đền thờ phụng, ông được phối thờ tại Văn miếu bản huyện (Tổng Võ Liệt).

Tỉnh Nghệ An lấy tên Ông đặt cho một con đường ở thành phố Vinh và ở Thị trấn Dùng.

2. Phó sứ sơn phòng tỉnh Nghệ An thời nhà Nguyễn, Tiến sỹ Nguyễn Tài Tuyển (1838 – 1884):

Cụ Nguyễn Tài Tuyển, hiệu Dụng Trai tiên sinh, là cố nội của GS.TS Nguyễn Tài Cẩn, người giáp Thượng Thọ, xã Đại Đồng, sinh năm Mậu Tuất (1838), tú tài khoa Tân Dậu, Tự Đức năm thứ 20 (1867), Tiến sĩ khoa Đinh Sửu (1877). Một dòng thế khoa của tổng Đại Đồng.

Năm 40 tuổi Cụ đậu Tiến sĩ. Ban đầu cụ giữ chức Biện tu tùng Hộ bộ thừa biển. Được một năm cụ về giữ chức Tri phủ Nghĩa Hưng. Nhậm chức xong về thăm nhà đang lúc tang mẹ, ở nhà chịu tang. Mãn tang được bổ làm Tri phủ Tương Dương, thăng Phó sứ Sơn Phòng bản tỉnh Nghệ An.

Năm Tự Đức thứ 36 (1883) cụ mộ 90 người dân trên núi khai khẩn hơn 2070 mẫu, được thăng một cấp. Năm Kiến Phúc Giáp Thân, 1884, ngày 12 tháng 8, lâm bệnh sốt rét rừng nơi Lam Sơn chướng khí cụ qua đời lúc tại quan, thọ 47 tuổi. Truy tặng: Hàn lâm viện thị độc.

Là họ Nguyễn, song nguyên Tổ xa xưa là một người trong hoàng tộc nhà Lý đã từng thi đỗ khoa Minh Kinh đời Lý Nhân Tông, Ất Mão (1075) và đã từng tham gia cuộc “tấn công trước để phòng ngự” trong chiến dịch Ung Châu của Lý Thường Kiệt chống quân Tống vào cuối năm 1075 – đầu năm 1076. Vào đầu thế kỷ XIII, Lý Chiêu Hoàng nhường ngôi cho Trần Cảnh. Vì quyền lợi của dòng họ, Trần Thủ Độ giết vua Lý Huệ Tông năm 1226, giết các Hoàng thân họ Lý, năm 1232 và bắt hoàng tộc nhà Lý phải đổi sang họ Nguyễn. Vẫn chưa yên, về sau con cháu họ Lý còn phải dấu tung tích bằng mọi cách để tồn tại và phát triển.

BẾN ĐÒ QUAN PHÓ SỨ:

Bến đò nằm ngay cạnh đền, bên Tả dòng sông Lam, vị trí sát Trạm bơm Rạng, thôn Văn Thượng, xã Đại Đồng, tỉnh Nghệ An.

Đây là nơi quan Phó sứ Nguyễn Tiến Tài (1642-1697) sau khi đỗ đại khoa Tiến sỹ Quốc Tử Giám khoa Giáp Thìn 1664, về bái tổ Trác quận công Nguyễn Hữu Khầm, đã dừng thuyền cập bến, gặp gỡ và nên duyên với nàng thiếu nữ hái dâu, dệt lụa thôn Thượng Thọ, phát triển chi họ Nguyễn Hữu tại thôn Văn Thượng và thôn Cẩm Thái.

Đây cũng là nơi quan Phó sứ sơn phòng, Tiến sỹ Nguyễn Tài Tuyển (1838 – 1884) cùng quan binh Triều đình nhà Nguyễn xuất phát đi tiễu trừ giặc thổ phỉ ở miền biên cương Việt-Lào và chiến thắng trở về.

TRÙNG TU VÀ TÁI DỰNG:

Thời Pháp thuộc, để xây đồn Rạng tại Rú Đền, thực dân Pháp đã bắt nhân dân di dời đền Thượng Thọ sang vị trí Bến đò quan Phó Sứ, nay là Trạm bơm Rạng thuộc Công ty thủy lợi Thanh Chương.

Thời kỳ cách mạng văn hóa những năm 1960, đền đã bị phá dỡ hoàn toàn để xây Trạm bơm nước sông Lam để canh nông. Hiện nay còn vết tích 2 cột thậu lậu (cột cổng đền) và nền móng cũ của đền thờ cũng đã phát lộ khi người dân canh tác trong khu vực Trạm bơm Rạng.

Năm 2006, một số mạnh thường quân và nhân dân thôn Văn Thượng đã góp tiền của để xây 1 miếu thờ nhỏ tại vị trí của đền. Từ đó đến nay, người dân và du khách thập phương thường xuyên đến hương khói, phụng thờ các vị thành hoàng làng và các vị nhân thần có công với Nước. Hàng năm nhân dân tổ chức tế lễ vào ngày 12 tháng 2 âm lịch.

Di tích đền Thượng Thọ được UBND tỉnh Nghệ An đưa vào trong danh mục di tích văn hóa tại Quyết định số 204/QĐ-UBND ngày 17/10/2018 của UBND tỉnh Nghệ An “Quyết định phê duyệt Danh mục kiểm kê di tích, danh thắng trên địa bàn tỉnh Nghệ An”.

Sau khi nhận được tờ trình của Ban chỉ huy và Ban công tác mặt trận thôn Văn Thượng, UBND xã Đại Đồng đã tổ chức khảo sát thực địa, đánh giá thực trạng trên cơ sở nguyện vọng và đề nghị của nhân dân trong vùng, qua đó đã đề xuất tổ chức xây dựng mới ngôi đền trên khuôn viên của ngôi miếu cũ với thiết kế phù hợp với văn hóa tâm linh Việt Nam nói chung và vùng miền nói riêng. Kinh phí thực hiện do nhân dân tự đóng góp và các nguồn xã hội hóa khác, theo quyết định số 528/UBND.VX ngày 11 tháng 6 năm 2025.

Ngày 13 tháng 6 năm 2025, UBND huyện Thanh Chương đã gửi công văn số 1579/UBND-VHKHTT gửi sở VHTT&DL tỉnh Nghệ An, đề nghị phê duyệt hồ sơ thiết kế tu sửa di tích đền làng Thượng Thọ.

Sau khi nghiên cứu hồ sơ, ngày 16 tháng 6 năm 2025, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Nghệ An đã có công văn số 1918/SVHTT-QLDSVN thống nhất hồ sơ thiết kế thi công công trình tu sửa cấp thiết di tích Đền làng Thượng Thọ, xã Đại Đồng, tỉnh Nghệ An.

Được sự đồng ý của chính quyền cơ sở thôn Văn Thượng, xã Đại Đồng cũ, huyện Thanh Chương (cũ), tỉnh Nghệ An, gia đình anh Nguyễn Hữu Nghĩa, một người con của làng Cẩm Thái sinh sống tại Hà Nội, đã thuê thiết kế trùng tu và xây dựng mới đền Thượng Thọ để trình lên UBND tỉnh Nghệ An. Gia đình Anh cũng đã phát tâm thu xếp đủ tài chính để thực hiện Công trình này (ước tính khoảng 1,5 tỷ đồng) và cũng hoan hỷ đón nhận mọi sự đóng góp tự nguyện của nhân dân đồng hành trùng tu và xây dựng mới đền Thượng Thọ.

Ngày 6 tháng 6 nhuần năm Ất Tỵ, tức là ngày 30 tháng 7 năm 2025, Ban chỉ huy và ban công tác mặt trận thôn Văn Thượng cùng Nhân dân sẽ tổ chức lễ động thổ trùng tu và xây dựng mới đền Thượng Thọ theo bản vẽ Thiết kế đã được trình Sở VHTT&DL Nghệ An.

Vậy xin thông báo để Bà con Nhân dân được biết và ủng hộ.

Xin trân trọng cám ơn./.

Tác giả Lý Tuấn Nghĩa (Nguyễn Hữu Nghĩa).